DHÄWU MURURRUMAWALAŊUWUY Rirratjiŋu Dhäwu Mururrumawalaŋuwuy Rirratjiŋu Dhäwu: Ḏaḏayŋa Marikawuŋu Mali djämawuy: Wurrmitjin Munuŋgurrwuŋu Manymak, ga dhäwum ŋalma dhäwum. Manikaywu ŋalma baṉumbirrwu miyamandawu, ŋäṉuk marryundawu wuythundawu ga nhä waripum ŋalmaliŋgu yindi manikay? "Wäŋa ŋali bayiŋ miyaman ŋäṉuk banha murrutjinyara ya', djinaŋ bäpurru'yu ḻurrkun'thu, banha ŋaya raka'rakaran nhumaliŋgu." Dhäwum ŋarru nhumaliŋgu rakaram, yaka djinakuwuy dhäwu, banha nhän Mururrumayu walkur-ŋawatthuwan. Mururrumawu märrma' yothu wulay, ḏirramu, ga dhäykam, Wulay, nhangu Mururrumawu, Yirritja wulay, ŋatja? Guḻku Yirritja-guṉḏitj Mururrumawu nhangu Mururrumawu dhäyka, ṉukunydja nhanmam banhayam, ḻurrkun' bäpurru', gatjumu nhuma rakaran nhämuny djinalaŋa nhangu dhäykam warra bäpurru', Wangurri ga Ḻamami yuwalkŋum nhangu ŋäṉḏi'miŋum ga Gumatj, dhaŋu warra. Ga ŋunhukuwuy bala ya' Buḻarrthanawuy ŋayiwuy Gangulmiwuy, bay, dhaŋu nhangu bäpurrum' dhäykam warra. Ga Wangurrim nhangu guŋan, nhä walak ŋuwatjin. Wangurrim nhän ŋawatthuwan ŋunhuwaḻi bala djinakuru ŋayiŋuru, yatj-djinakuru nyena dhaya bäpurru' nhanguway dhäwu banhayam. Manymak, maḻiku nhän banhaya yulŋum Mururrumam, ga ŋuwakurru bulal', maḻiku ga ŋuwakurru. Manymak, maḻiku ga ŋuwakurru nhän Mururruma yulŋum ga märrmany' nhän nawatthuwan ḏirramunham wulaynha, märrma' ḏirramu wulay, yäkum bulay ḏirramum bulay nhangu, dhaŋu gam' ŋurruŋum nhangu yäku ŋaya ŋarru rakaram, Dhawarrŋiny nhän guŋnharram yäku, ga waripum nhän yäku dhaŋuya, ŋunhuku yäku walitji ŋaykaṉa yara guŋnharram nhän yäku Dhawarrŋiny, ga gutha'miŋum nhangu yäku Dhawarrŋiny, Wurrulŋa, Rarratjiŋuḻi. Ga yapa'miŋum bulay nhangu, yäku Milminyina, ŋätjiliŋu Milminyina waripu yindi, ga Buḏaḏŋa dhaŋu wulay yapa'miŋum bulay, märrma' ḏirramu ga märrma' miyalk, Rirratjiŋu dhaŋuyam, ga nhän yaka Mururrumayu ḏälkuwan ga Wurrulŋayu dhanal, ga Dhawarrŋinydhu. Gathan dhanal yakan ŋunhuwaḻi ḻinygu Yalaŋbaraŋuru bayiŋuru makarrŋuru, ŋayathan dhanal yakan ŋunha wapthun Galupayu ŋunha maka Yuḏuyuḏuḻi, Yäŋunbiyu ḻiw'yuman, Dhänhuḻi dhanal Djurruwuy gathana, bay. Manymak, djinaŋum bala ŋali yaka yuṯan nyena, yothum yäku Ḻäŋayŋa Warramiri, ga wälaŋu, Ḻäŋayŋa yothu Bukuḻatjpiwu, ga Rirrŋatjam. Ḻinygu nhän Mururrumayu guŋan nhanguway gäthu'miŋuny wulaynha nhangu Bukuḻatjpiwu. Ga nhanma Bukuḻatjpiyum maḻŋ'thuman Ḻäŋayŋany, ga Rirrŋatjany, ga dhiliŋiny Rirratjiŋu wulay banha yulŋum. Banha nhunu bayiŋ bayan dhupaliny nyamir'yu, nhumam Rirratjiŋuyum barrayu djinaŋum banha yumurrku'yu ya', banhaya Warramiri wulay. Ga nhänma banha Ḻäŋayŋam ga Rirraŋatjam, ga djinakuwuy dhiliŋiny Rirratjiŋu wulay, yalŋuwawum nhumaliŋgu mali dhaŋum. Ga banha nhunu bayiŋ ŋäku djinakuŋ Burrumarra'wuŋ dhäwu, nyäkum yothu wulay ŋanapiliŋgum yothu wulay Bukuḻatjpiwum, Rirraŋatjam, ga Ḻäŋayŋam, dhaŋuyam bulay, dhiliŋiny Rirratjiŋu wulay djinakuwuy ŋayiwuy, Yalaŋbaraŋ, djinakuwuy Djawuḻpa'wuy ga Dhambaliyaŋ, ga Wopurrwuy dhaŋuyam barra, dhaŋuya nhangu ŋayim bayikum bulayku ga Manydjarrarrŋam dhupaliŋgu wayirri. Manymak ŋarru dhupal Mururruma, dhupalim Mururruma ga Bukuḻatjpim, dhupalim wulay gäl'manydji milmarra'manydji, nhän nhana dhawuru ŋayiŋuru nhäpa waku'yun, dhawuru ŋayiŋuru Bukuḻatjpiny. Ga nhanma Bukuḻatjpim ga Yirritja ga miyalkma nhangu Bukuḻatjpiwu gathan Rirratjiŋu Dhawa manyma---k. Ga dhupalim Bukuḻatjpim ga Mururruma---m. Mururrumam Dhuwa Rirratjiŋu, ŋarru maḻiku dhupal yulŋum dhupaliŋguway dhupal. Nhän muḻkurr guḻku, ga nhän nhangu munhakuyiny burrmandarany yakany, bay, nhän munhakuyiny ŋalmaliŋgu bukuwu djinaku warrawu nhän ŋarruŋany munhakuyiny ŋunhal bärrku, lilim bayiŋ dharyunan ŋarruŋany. Ga nhän yakany gurrurr'yuna yalkuny ga ŋunhalam nhanbal nhän biyaṉiyinan Dhambaliyam yuṯthuwanan. Ga bilinyami dhupalim banhayam bulay, manymak? Djinal dhanal bunharaminam marimi Dhambaliya, mariŋu dhupaliŋgu watjuwan gäthu'miŋuwu wulayku dhupaliŋguru. Dhamaṉbira'wuru nhäpaŋa rakunyŋa, djinaku nhangu ŋurruŋu Dhamanbiyam' djinaku yatji-djinaku nyena yaka, ŋunhuwaḻibala gali'ŋuru Gapinyŋuru. Dhupal boyan Dhawarrŋinydhu ga Wurrulŋayu, djinal Wirrwa dharpuwan wulay yakurrnha, dhulmu batjiminy. Nhanmam yakan batjim goyuwan nhangura---a bay ga djinalaya dhanal nhänharaminam. Ga bayiwaḻim dhupaliŋgum mariŋu ŋurruŋan, bayikuyam bulayku wäwa'manydjiwu, ga Dhambaliyan bakthuman dhupalinham Ruwakḻin, bitjanan, bitjanan ŋarruŋan ḻiw---w ḏap, mariŋum dhupaliŋgum ŋarruŋan. Ga dhupalim ganan banhambal ḻinygu dhäykany barrany, wapthuwan dhupalim ṉapuŋga'murrutj djuḻkthu-djuḻkthuwan, ḏapthumanam dhäykanham barrany. Ga yuṯthuwanan ga bala, ga maniwun ŋunha nhälaŋuwuy Dhuliŋuraŋ, bayikum bulay gathanmin. Djinal gathan yatj-djinal nhänma gutha'miŋuyum, nhangu wäwa'miŋuwu gathan maṯaṉḏa dhaŋu raki' gathan. "Dhaŋu nyäku rakin gathan", bitjan. "Ŋali walak wapthun wulay djinaku maniwu", bitjan. Yuṯthuwanan bala---a bala wapthuwanan bulay, "Yirr, ŋarruŋan wulay milika'ŋa", bay, wapala wulay bala ŋoyan wulay, bay. Nhanam boyan bäpa'miŋunham, dhäykawura, nhän dhäykany maḻikuman ŋunhal nhälaŋ Yerririnya. Ga nhanma boyan bayikura ŋurruŋa---a bay, ga nhanma boyan Dhuwanham Wirrwam, bäpa'miŋuny balwak-ŋupan, nhän watjuwan ŋunhuwaḻi dhawuru bala Gapiny doy'yuwan dhaŋutha-yarkan ŋunhuwaḻi Ḻomŋuru, Gäluruŋuruḻi dhuŋgur'yuwan---n bay, nhangurumurru bäpurru'murru. Ga dhupalim waŋanharamin bitjan, "Dhaŋum banha buku-dhärukmi ga djinaŋ bäpanham ḏupthuwan, ga dhaŋum ŋali ŋarru boman wulay", bitjan. Dhupalim dhurraraŋuru bäpurru'ŋuru bäpa'miŋuwurum nyenan yakan djinal Dhambaliya ḏälkuwan ŋäṉḏi'miŋunham barrany, ga ŋunhal guŋnharraŋuŋa Yiḻipa, nyenan dhupal yakan, ga ŋunhalan dhupaliŋgu mariŋum watjuwan bay, nhanguŋum gamaṯtjiwuy. Manymak, ga djinalan dhupaliŋgu mariŋum ḏoy'yuwan ŋunhalan Ruwakŋan dhupaliŋguran, wapthuwan dhupalim ŋunhalaya, ga ratjuwan ŋatjil dhupaliway ŋupa'ŋupanmin wulay bäpiŋa bunha'bunharamin ratha'rathanmin dhupaliway, ga-ga-ga-ga-ga-ga-ga, bilyuwan wulay nhälaŋuwuyŋu, "Ŋala nhän banha ŋayim Gathilinyaŋ nhälaŋuwuy Guḻmawuy?" Ŋe. Dharr nhäŋal nhän ṉakum' dhäyan, ŋunhuwaḻi, ḻinygu dhäyan nhälaŋuru walak Guḻamŋuru, ga gathan Yingiri, ŋatja ṉakum'? Warrnha-warryuwan wulay yiki' bilany bätaŋ yäku Maŋgatharrawuŋ, nhanan yakany bayiŋ dhäyany nhäpa ṉaku' bilanya, bilanya ṉaku' ṉikiḏi yawilanya ŋätjiliŋu waḻamat. Bala gulkthuwana wulay ŋarruŋan ḏatj, djartjaryuna gulkthuna waripu yiki', yiki'yu ṉaku', ga---a ḏatj-gulkthuna, djartjaryuna gulkthuna, waripu yiki'yu bitjana ḻinygu galki dhawar'yuwanan ŋarruŋan, galitjinan ŋarruŋan, galitjinan biyapulma nhanguwaynha Bukuḻatjpiwun ṉaku' galitjin, nhanma Bukuḻatjpim ḏoy'yuwanan. "Way galay wulay buku-ŋapipi wulay, bukum nhuma dhuwan nhäpaḻi", bitjan. "Yakamu nyäku ŋawatthuwam, yaka, nyäku dhuwan ḻiyuwam ṉaku' ŋaniŋma, maḻiku galay wulay", bitjan. Ḏaḏaw-ḏaḏawyuwan dhupalim bulay, ḻinygu nhanmam Bukuḻatjpinham miṯtji-yuṯthundayŋu, dhurraram maranharami bilanya, ya', miṯtji maranharami. Manymak, bala yuṯthuwanam dhuŋa nhuma ŋunha Dhuluŋura bakthuman dhupaliny, ŋunha dhupaliŋgu garraṯam dhäyan yakan, dhurrara-gapaṉ nhänma banha Bukuḻatjpim ga buku-dhäyka nhän. Dhäyanam nhän Dhuluŋuraŋ ŋunha mariŋu dhäyan, nhanma banha yakan yolmu dhäyan ŋayim bema, ŋunham nhän bumbarru'miyinan. Banhalayan dhupaliny ḏipanguwanam barrtjuwanan, barrtjuwanan bulal'nha ŋatjil, bulal'nha ŋatjil, bulal'nha ŋatjil, ga waŋgany ŋoyma maḻikiny djuḻk-djuḻkthun, "Maḻikin ŋaya", bitjan. Djuḻk-djuḻkthuwan waŋgany nhanbayi gutha'miŋu ŋe, ga ṉaŋ'ṉaŋdhuna---a ga bitjana ya'. "Yirr", bitjana. Nhän bayiŋ, ga bayaŋu, ga wapthuna nhanmam Milika'ŋa. Ga ŋoyany ŋarruŋany bala Milika'ŋa bala, Milika'ŋa bay, ga yuṯthuna---a ga wapthuna wulay, ga-ga-ga---a ŋunha Gakarrarr'ŋa ŋuwatjiny Gakarrarr'ŋa wulay yuṯthu'yuṯthuna ŋuwa'ŋuwatjiny, bay. Ga manymak, "Dhupalim dhäyany gali'ŋa gali'ŋa", bitjana ya', ga nhän ratjuna, ga nhän ratjuna burumun'ḻi wulanyḻi, ga ratjuna bitjana wulay ya'. Ga djaḻaḻ'yuna ga dharpuny wulay bärrkuwaḻ burumun'ḻi wulayŋuḻi giṯ, giṯ, ga bayan dhupal ŋarruŋany yatjuna bala. "Yaka---ay goyukany ŋarruŋany dhupaliŋgum garra-garrayyundayunga bala". Ga lilim dhupaliŋguḻim ga bayaŋu, nhän djinaŋu bakthumana ga djinaŋ bakthumana, ga djinaŋ bakthumana ga gumurryu, dhupalim banha waripu wulay gaṉa nokanhayŋu wulay. Bitjanan linygu dhawar'yuwanan ŋarruŋan dhawar'yuwanan ŋarruŋan dhawar'yuwanan ŋarruŋan, maḻikin wäwa'miŋu, djuḻk gutha'miŋun nhanapinyay, gutha'miŋun nhanapinyay gaṉam ŋarruŋan dhawar'yunan djuḻk wäwa'miŋun wäwa'miŋunham wäwa'miŋunham gaṉam dhawar'yunan ŋarruŋan dhawar'yuwanan dhawar'yuwanan nhanma dhupaliŋguŋ dhawar'yuwanan yolŋum barra dhupaliŋguŋum ḏipangunhara, yatjuwanan yakan dhuway'miŋum. Yatjuwanan wulay yakan miṯtji-nhäŋalan miṯtjin dhäwulyin yolŋun barra nhangun miṯtji wäluŋgun Bukuḻatjpiwun bay. Buku-wurrupanan dhanaliny wäŋanan dhupaliny, yathaŋu dhupalim banhayam bulay maḻiku wulay, bäpa'miŋu maḻiku ga yothum bulay maḻiku linygu dhanal maḻiku guŋan dhupaliny. Ya---a galay wulay miṯtjim ŋarruŋ nyäku dhawar'yuna buku-ŋapipi wulay yaka nyäku dhawar'yumam, bitjan, ṉaŋ'thuwanan baṯkay dhupaliny gathan. Ga dhupalim yapa'miŋum bulay dhupaliŋgu banhalaya dhäyanan yakan, ga rrambaŋi dhanal yakany dhupalim yakan yiki'yumu djatthuna yapa'miŋum bulaydhu, gulkthuna yakany bärrkuwaḻ dhanal yaka boyuny, ga dhupal yakany ḏirramu wulaydhu ḏipanyguny gaṉayu yiki'yu Bätharripa'wuru banha yapa'miŋu wulay dhupaliŋgu mä-yiki' wulay bay, banhalayam linygun, dhawar' marim. Bala ḏitjuwanan, mäyanam nhän walaŋdhum miṯtji ḻurrkun'nhan Bukuḻatjpiyum, bala ŋarruŋanan. Manymak, dhaŋum ŋätjiliŋun dhäwu nhumaliŋgu, wikarra dhaŋu dhärukma, ga ŋuwakurru ga maḻiku dhulmu-manapanmin dhanal rom dhanaliŋguway dhanal yakan guyukan. Ga ŋunhalan balan dhupaliŋgum dhawar'yuwan dhupalim buṉakin, banhayam bulay ḏirramu wulay ŋunhalan gali'ŋa Wurrwaḻan Ḏarrawanmin maŋutji-wulanhan dhupaliny dhanal, djinaŋum dhanalim nhäpayum dhurrara yima-yimayum barrayu Ŋunbururrpuyŋuyum. Yultha ŋayaŋay dhalimbu'miyum barrayu Ŋunbururrpuyŋum dhanalin maŋutji-wulan dhupaliny, ga ŋunhalan dhupal buṉakinam, ŋarru maŋutji-wulan nhanbayi dhuway'miŋuyu dhupaliny. Ga banha balaŋ dhupaliny yaka maŋutji-wularra dhuway'miŋuyu, banha balaŋ dhupaliway yana djuḻkthuwarra bulal', djuḻkthuwarra dhupal bayiŋ warri. Manymak, dhaŋu nhuŋgum dhäruk, dhaŋu nhuŋgum nhäpa nhuŋguru märi'miŋuwu dhäwu Mururrumawum, dhaŋu nhunu yaka bätju-bätjumi djalwarrami, ga nhunu dhuwan ga dhaŋu nyena dhaŋuya warra bukmak yana bay, märi'miŋu nyeliŋgum dhaŋuya dhäruk Mururrumawum, ŋanapiliŋgum banha nhän wäwa'miŋu Mururrumam, nhumaliŋgum märi. Bayiwaḻim dhupal balaŋ ŋarruŋanan ḏitjuwanan ŋatja, nyenanam guṯi dhupal djinalam, bala ŋarruŋanan ḏitjuwanan. "Balan ŋarruŋan ŋayiḻin ḏitjuwan wulay, ŋalambalamu?" bitjanan bala ya' Dholtjiyun ŋarruŋan. "Ŋali---i ŋarruŋan wulay bitjana bala go, dhaŋu bala ṉoka'ṉuka ŋayilpimurru bilaŋ", bitjan Dholtjiyun Ḏarrawanmiyun ŋarruŋan. "Dhaŋu dhupalim banhayam bulay yothu wulay, bay, dhiliŋiny Warramiri wulay, maltjaṉa", banha ŋaya nhumaliŋgu rakaran ya'. "Ga ŋunhukuwuy ya' ŋayiwuy ŋatja Dholtjiwuy ŋäṉḏi'miŋu dhupaliŋgu?" Balan dhupal ŋarruŋan bitjanan bala. Ga dhaŋu gay ŋalma nyena bay, ga dhaŋu ŋalma nyena Yirrkalam, djinalam yakan waŋa nyenan, ŋäṉuk, Dhanbul waŋa. "Nhäwu dhanal yakan marryuwanam djinal nyenanam buku-nyenanam?" "Yothu yakan bulal' ŋoyan, bäpurru ŋurula wulaynha, waŋganymu wulaynha yakan ŋoyan lambirri, ŋoyan yakan waŋgany dhanal djäma ŋurrumiŋgan, ŋunha bala ŋurru, ga ŋunha bala ŋurru ŋoyan yakan." Ga djinalam yakan waŋa nyenan, ga dhaŋu ŋali banha yakan Dhanbul rakaranhami bayiŋ djinaŋ bala, ga Dhanbul dhaŋu bäpurru' djinaŋ bala, ḻinygu waŋa djinalam yakan Dhanbul nyenan ŋätjil marryuwan yakan yothu'wu ŋurula'wu. Ga yalŋuwa ŋaya barkthu djämam dhaŋuya bitjuyam, bala milkuŋun nyeliŋgu, ŋurrumiŋgu, ŋurrumiŋgu yana wikarraraŋ bala ŋalma barkthu gulkthun, djinalan barkthu gulkthun nyeliŋgura milma, mä nyeli barkthu nhäŋu. Manymak, "Nhungum dhaŋugay, Djambarrpuyŋu lambirri, ga Rirratjiŋum ḏitjuwanan nyenanan dhambalan bäyman", bitju ŋanapu barkthu djinal yalŋuwa djäma, gulkthu dhupaliny banhaya bulal'kuŋ barr'parryunda nhumaliŋguŋ, ga bulal'ma ŋunha ŋoya yaka wulaynha. Manymak, ŋunha yatim dhanaliŋgu Yamunaŋ dhulmu ya', marryuwanan dhanal yakan wuythuwanan bitjana marryuwana yawitjana wuythuwanan, bitjan banha ŋalma bayiŋ djinal marryungay, bitja'witjan birrŋga-waḻaḻ'yun ga dhanalim yakan djinalaya marryuwan. Djinal ŋayiŋa, ga Wurrwiṯi ga ŋunhal---l yaka waripum marryuwan Buku-ḏäl, ŋunhalaya marryuwan yakan yindimim buŋgul malanynha, yindim yakan rom ŋarruŋan dhaŋuy warra ŋayi malanynha. Dhanalim ŋunhalam marryuwan murrutjuwalwu, baṉumbirrwu banha nhuma marryu'warryun bayiŋ baṉumbirr yumurrku'yu, ga dhupalim djinalam dhanalim marryuwan, ga yothu'wu merriwu ŋurula'wu marryuwan. Ga dhanalim ŋunhalam bala marryuwan runu'ŋam, ŋa Mäwukawu buḻpuḻwu, yo nhäpawu yultha bay djinakuya yothu'wu Miwukawu dhanalim marryuwan ŋunhalam runu'ŋam. Manymak, marryuwanan dhanal yakan, gulkthuwanam dhanal yothum banha, ḻatj, "Ŋay Djambarrpuyŋu dhaŋu nhuŋgum wikarra, ŋunhuku wirryumandawu Djambarrpuyŋuwum ŋayiwu bärrkuwu Mäŋaywum Ṉopurrwum", bitjan bay, lambirri gathan dhanaliŋgum. "Djinal nhunum mä-wirryuma banhalam gapu-raypinyŋam, ga banhalam dhoḻuŋam, ga dhaŋum Merriny nyäku gulyuwanan guṯim djinalan bäyman, dhaŋum ŋaya djinalan bäyman gulyuman ŋarru", bitjan. Ga djinaŋum bala ŋanapu yaka nhena märrma'yu Merriyu, nyenam ŋalma yaka dhaŋu, wikarrayu ga dhumbuḻ'yu. Manymak, ŋalmaliŋgum ḏitjuwanan dhumbuḻ'yinan. Djapu'wum, ga Rirratjiŋuwu waŋgany-manapanmi, Gälpu waŋgany-manapanmi ḏitjuwan dhumbuḻ'yinan. Ga dhanaliŋgum Gamaḻaŋga'wu, Djambarrpuyŋu, ga dhurpu Djambarrpuyŋu wikarrayinan ŋunham-balam lambirriyinan Merriny, ga ŋalmaliŋgum dhumbuḻ'yinan djinalan bäyman gulyuwanan. Ga dhaŋu ŋalma yaka nyena gulyuwanan, djinaŋ bala miṯtji-watjaranmin yakuya, dhaŋu nhuma nhäma dharpa ŋarru dhaŋukay, dhaŋum dharpa dhaŋum yolŋu, yolŋu ŋunhayam dharpa. Mayali yolŋu, yolŋuŋuru dharpayin, mayali yolŋuŋuru, bala wäyindjinan wäyinḻin, wäyin dhaŋu bukmak Yirritja wäyin, ga Dhuwa wäyin banha yolŋu ŋätjilim, rumbal ŋätjilim yolŋu. Manymak, ŋätjilim yolŋu yaka nyenan, bayiwaḻim dhanal djambin gulkthuwanan dhanaliŋguway yakan banha nhäpam yothum, bala dhanal wäyindjinan bukmak. Bayiwaḻi yolŋuŋuru, bala wäyindjinan, ga dharpayinan, ga guṉḏayinan. Manymak, ga bilanya dhäwum, Yirrkalawum dhaŋu dhäwu djinaku nhangu Yirrkalawu ŋayiwu, banha ŋanapu bayiŋ bitjan rakaranharami. "Ŋayam dhaŋu Dhanbul", bitjan. Yultha nhunu Dhanbul, ḻinygu Dhanbul yakan waŋa ŋätjil marryuwan djinal yothu'wu Merriwu dhaŋuya. Banha nhuma bayiŋ marryun ya', bitjan nhuma marryuna, baḏatj, bil baḏatja bil, ŋäṉuk raka'rakanharaminy nhuma bayiŋ ga banhayan. Linygu dhanal yakan bitjan wuythuwan guwawaryuwan yakan marryuwan yakan bilŋbilŋdhuwan djinal ŋayiŋa bay. Linygun. MURURRUMA'S STORY TRANSLATED INTO ENGLISH It happened a long, long time ago when my ancestor, who was the great, great grandfather of the Rirratjiŋu tribe was living among his people, and he gave all the traditional songs and stories to all his people from the beginning, and it's still going today. The story has been told throughout Yirrkala, about what happened in the past. What is the song about? It's about the morning star dance, the Wind dance, the Seagull dance and so on. Mururruma no longer exists, but his songs and dance are still going on today, there are many Rirratjiŋu people who are keeping the myths and legends that Mururruma has given to them. He was a great warrior and a leader for his people. Mururruma had many, many wives and also he had two sons and two daughters. The first was Dhawarrŋiny, then Wurrulŋa and the two girls were Milminyina and Baḏaḏŋa, those are the names of his children. He didn't stay in one place, but went from place to place with his wives and children. And then one night something terrible happened, while everyone was sleeping Mururruma crept up to where the young girl was sleeping and struck her on the back with a spear and it went right through her heart and she fell dead. The next morning they saw that she was already dead. Everyone was wailing and mourning for the lost loved one and saying that he will get revenge for what has been done. And so they started a fight; from tribe to tribe there was a big fight between the Rirratjiŋu and Bukuḻatjpi's tribe. The fight went on for a long time, from place to place until Mururruma was killed by Bukuḻatjpi. The news reached his two sons that their father has been killed by Bukuḻatjpi, that made the two sons very sad and angry, and they said, "Bukuḻatjpi wants trouble, so we'll fight them". So they took their spear and woomera and got ready for the fight, they got themselves painted with the clay, wearing their headbands on their heads and also their sacred dilly bags, to make them strong for the fight. While the two sons were waiting for Bukuḻatjpi and his tribe to come the two sons were dancing . . . . dancing the snake dance and the flat fish dance. It was at Bremer Island while they were waiting, when they saw the canoe coming from Wirrwa to Bremer Island. The two brothers Dhawarrŋiny and Wurrulŋa were ready for them, as they were approaching the shore they ran towards to the canoe with spears and woomeras and everyone from the canoe jumped up and ran towards where the two sons were and there was heavy fighting with blood all over their bodies. The fighting went on for days and days, until they had finished, then the two brothers went and chopped up the canoe so that Bukuḻatjpi's tribe wouldn't get into it, they chopped every canoe that they had in half. And then Bukuḻatjpi said to the two brothers, "Do not break my canoes, I beg you my brother-in-law, please, I give up, I can surrender myself to your tribe, just leave my canoe and I will go". After that Mururruma's sons told Bukuḻatjpi to leave the Island and never return. So Bukuḻatjpi and his tribe went back to their own country. At that time people didn't live close to the other tribe, they used to fight tribe to tribe until they were finished. After that the two brothers went back to their home. They stayed there for a little while and then the first one said to the other brother, "We can't stay here for long, we must continue our journey". So they went on and stopped at a place called Dholtji, and they stayed there at Dholtji for a long time and that's what happened in those days. They used to sing and dance for making "Merri", one was long and the other was short which was to go to the other tribe, and the other will remain here for the Rirratjiŋu, Djapu and Gälpu tribes. In every person was singing and dancing to give away their "Merri and Baṉumbirr" to the other tribe so they will keep them for remembrance of the dead person. All these songs and stories were once sung by the people of Dhanbul, and then they themselves were turned into a bird, tree, animal or stone. That's what all the stories and songs are about and also they call themselves and all other people of Dhanbul, to this day we still are Dhanbul. Storyteller: R. Ḏaḏayŋa Marika Translated by: Wurrmitjin Munuŋgurr This project was assisted by - The Aboriginal Arts Board, The Schools Commission.