Warlpa manu Ngapa-kurlu Warlpiri Reading Level Six Warlpa manu Ngapa-kurlu Yimi yirrarnu manu kuruwarri kujurnu Janet Spencer Nungarrayirli Manu pala ngarrurnu yimi-kari Jeannie Egan Nungarrayirli manu Nancy Oldfield Napurrurlarlu © Bilingual Resource Development Unit, Yuendumu First Edition Febuary 2005 ISBN 1920775 994 jn 05-02 Warlpa Warlpangku ka waarl-waarl-luwarni marna manu watiya. Manu ka ngalpa marnilpa waarl-waarl-luwarni. Wanta-puru ngulaju ka ngalpa walyka mani yamangka. Payi wiri-jarlurlu ka watiya yirntirni manu yujuku ka luurlparra pinyi-rlangu. Mayawunpa, ngulaju yangka kujaka parnkami ngulangku kujaka watiya parla yurnku-yurnku-mani manu yurrikilyi-mani manu kujakarla mayawunpakuju jurdu marlaja pardimi yangkaju kujaka wakurturdu parnkami kuja pulyaranyi walyaju. Wirnpirlirri Wirnpirlirri karlipa nyanyi kuja ka warru-kirdi-kirdi parnka. Kankarlarra ka parnkanja-yani. Kijirni warru ka jana jiirti-payirni manu watiya-pinki manu yapa-kurlangu kuja ka jurnarrpa ngunami yarlungka ngurra wana. Wirnpirlirri ngulaju Japangardi. Ngula ka yanirni kutu ngurra-kurra, purlami kalu yapaju, “Yantarra! Yirdiyi-wangu. Marlirdi-puraji nyampu ka nyinami.” Karapurda Karapurdaju ngulaju kuja ka mayawunpa wangkami karlarra-purda. Karapurdarla kalu jinjirla purralyarn-pardimi manu kalu lungkardajuwilypi-pardimi. Karapurdaju ngulaju yirdi-jarra, karapurda manulungkarda-karda. Mangkurdu Mangkurdu karluipa nyanyi ngurungka,wiri-wiri manu wita-wita, yulyurdu-yulyurdu manu kardirri. Wapirrimi karla wantaku. Yama ka yirrarni ngula ka ngalpa walyka-mani. Mangkurduju ngulaju ngapa kuja ka yanirni. Mangkurdu kurdu-kurdu ka kiji-kijirni wita-wita panu-jarlu wuraji-wurajirli. Wiri-jarri kalu ngurungka. Milpirri Milpirri wiri-jarlu ka pardimirni kurlarni marda, yatijarni marda, kakarrarni marda, karlarni marda, warru-kirdi-kirdi ngapaku ngarntiji. Milpirri ngulaju kuja ka yalkirirla nyinami, mangkurdu wita-wangu kardirri-nyayirni ngapaku ngarnti, wantinjaku ngarnti. Matayi Matayi ngulaju kuja ka rdikalpa yirrarni, wiri-jarri ka manu yurrpurlu-jarri ka ngulaju ngapaku ngarnti. Kuurr-kuurr-yirrarni ka matayiji. Ngapalku ka yali-ngirli palkalku wantimi. Wirnpa Wirnpaju karlipa nyanyi yangka ngapaku ngarnti manu ngapa-puru yangka, kuja ka ngapa wiri-jarlu wantimi pirrjirdi nyayirni. Nyanyi karlipa mangkurdu kuja ka maarr-mani manu karlipa purda-nyanyi kilji nyayirni. Wirnpangkuju ka luwarni watiya-rlangu. Watiyaju ka wiranjiranji-kanyi manu ka warlu yarrpirni. Manu pawa-rlangu ka nganpa puntarni yuwarli-kari yuwarli-kari. Warnayarra-jarrarlu kuja kapala-nyanu kulungku pinyi ngurungka, Karrinyarra-wardingkirli manu Wakurlpa-wardingkirli, ngulaju kartirdi kalu miril-karri pakarninja-kurra. Ngula kuja turlulkurla manu walya ngurnku-pinyi wirnpangkuju. Kajara Kajara ngula karlipa ngarrirni mangkurdu milpirri-wangu, mangkurdu-mipa, ngapa wantinja-wangu-juku. Ngula-jangkaju marda ka kardu-mani milpirrilki. Wulurarri-wulurarri ngulaju mangkurdu yangka kuja ka jukarurru kirrirdi-kirrirdi-karri. Kula milpirri kalu ngarrirni wulurarri-wulurarri. Kuluwa Kuluwaju ngulaju kuja ka ngapa wiri wantimi pirriya-puru tarnnga-nyayirni wiyiki jintaku marda, wiyiki jirramaku marda. Ngulajangkaju walyaju ka parlju jarrimi. Marna manu watiya pinki kalu wajirrki jarrimi muku. Jiyipi-jiyipiji ngulaju yangka kuja ka ngapa wantimi pirrjirdi-wangu, wita-wita nyayirni, pirriyarla marda manu yukirirla marda. Ngapa karnalu ngarrirni milpa kuja ka nguru-ngurlu wantinjirni, yangka, jinta-kari jinta-kari yangka, murnma, kuja ka rdirri-yinjarni yarlirninjaku. Pararri Pararri ngulaju yangka kuja karla ngapaku jaarl-karri ngurungka, mawulpari-mawulpari manu ngapa-warnurla pararriji ngurungka. Jartirinpin-karrimi ka ngurungka kankarlumparra yukuri-yukuri, kanunjumparra yalyu-yalyu. Milki-yirrarni ka ngalpa pararriji ngula ka ngapa-wangu-jarrimi. Kuja karlipa nyanyi pararri kankarlu, kamparru nyayirni warraja, ngulaju ngama-rlangu Nakamarra manu Nungarrayi ngamirljirla kankarlu-warnu wurnturu yarrkayi ngulaju jurdalja-nyanu ka ngunami pararri, Jangala. Pirriya Pirriyarluju ka ngalpa kaaly-pinyi ngapa-puru, mungangka manu kuja ka warlpa pirriya nyayirni wangkami. Mungalyurrurlu ka ngalpa mijarrkurlu pinyi yulyurrpurla. Yulyurrpu Yulyurrpu ngarntiji ka ngapa wiyi wantimi; wantinja-puru ka kaaly-karrimi. Ngula-warnuju ka pirriyalku yirrarnirra milijiji-maninjaku tarnngalku. Warna, wardapi manu lungkarda kalu nguna kanunju ngulyangka yulyurrpu-puruju. Yinjirlpi Yinjirlpi ka karlimi Napaljarri-warnu-kurlangu ngupala. Yarl-ngajarni ka ngalpa kulkurru-karirli ngula karlipa yakarra-pardinjarla nyanyi wawarda walyuru, ngapa-piya-jangka. Kara karlipa ngarrirni ngula pirriya-puru karlipa rangkarrkurlu nyanyi, kardirri marnangka manu nyiya-kanti-kantirla. Pardayi-pardayi Pardayi-pardayi yangka kuja ka karrimi mayawunpa-wangu, rdiwaraji manu walyka-wangu. Yapa-patu kalu ngunami pardayi-pardayi yarlungka yungu jana warlpangku witangku walyka-mani. Yalkiri Yalkiriji ngulaju kuja ka mangkurdu-wangu nguru kankarlarra karrimi, ngulanya karlipa ngarrirni yalkiriji. Mangkurdu ngula ka raa-parnka ngapa-jangka, ngula ka yalkiriji karri ngurungka. Yalkiri, ngulaju yangka nyampu nguru kankarlarra yangka walya wangu kujaka-ngalpa yalkiri-ngirliji ngapangku yarlirni yangka mangkurdu jangkarlu. Wanta Wantaju ngulaju karlipa ngarrirni warlu-piya nyayirni. Wantangkuju ka ngalpa kampami wirliya wapanja-kurra manu jurru kuja karlipa wanta-kurra-jarrimi. Jurnpurnpu, kalalu pajurnurra. Kalalu wanta kurra yirrarnu. Wanta karnalu ngarrirni ngirlilpa. Mirawarri Mirawarri karlipa nyanyi wurnturu yarlungka ngunanja-kurra. Miril-karri ka ngapa-piya wanta-puru. Wurnturu-rlangu kajilpa pirli parntirriyarla, ngula ka mirawarrirli kankarlu-mani. Kulalpanpa nyangu yangka, mirawarri-wangurla-wiyi wurnturu pirli-rlangu, ngaka ka kankarlu-mani mirawarrirli. Yurrupupu Yurrupupuju ngulaju kuja ka wanta-nyayirniwangu karrimi warlu-nyayirni. Yama-kurra manilki ka ngalpa yapaju manu marlu-pinki. Wanta karnalu ngarrirni, ngirlilpa, yurrupupu karnalu ngarrirni. Yangka kujaka parntirr karrilki, wanta wita wangulku. Yurrupupu karnalu ngarrirni wantanya. Yika ngirlilparlu yangka ngawurr-ngawurrparlu ngawurr-kijirni ngawurr-purrami yikangalpa. Ngulanya karnalu ngarrirni yurrupupuju. Nyinnga Nyinnga ngulaju yangka kujaka karrimi nguru kurlu-kurlu wangu liirlpari manu parduna kuntu-kuntu wangu manu yukuri wangu. Nyinnga ka karri kuja ka wantaju warrarda yurrupupu-jarri. Lawa ngapa wantinja-wangu tarnngangka. Watiya manu marna-pinki kalu linji-jarrimi. Nyinngangkurla ruwarri-manu watiyaku, warnirriki, muljuku manu marluku. Mikawurru Ngapa kalalu ngurrju-manu mikawurru-kurlurlu jarlu-paturlu. Mikawurruju ngulaju karlji-piya. Julyurl-yirrarni kalu ngapa-kurra ngami-rlangu-kurra. Mikawurru kalu ngarrirni ngulaju ngapa kalu ngarrirni kirda-watirli, Jampijinparlu, Nampijinparlu, manu Jangalarlu, Nangalarlu. Wurlayi nguna kalurla ngapaku, wiyiki jintaku marda, wiyiki jirramaku marda kirda-watiji. Ngula-jangka kajana kiji-kijirni mangkurdu. Ngula-jangka ka ngapa wirilki wantimi. Wind & Water – English Translation Page 3. Wind – Warlpa Wind blows the trees and grass around, and our hair as well. In the summer time we get a cool breeze when we are in the shade. A big wind pushes over trees and tears humpies down. Mayawunpa is a big wind that blows up fast and makes a big dust storm. When this big wind blows up it makes trees bend over and moves every thing and it makes dust rise up from the ground. Page 4. Whirlwind, Willy-willy – Wirnpirlirri Willy-willy we see goes round and round as it runs. It throws sheets of iron, trees and people’s belongings around camps, around really fast. Whirlwind is Japangardi. When he comes close to the camp the people call out, ‘Go away! There’s no room for you. Your mother-in-law is sitting here’. Page 5. Spring (Windy Season) – Karapurda Warm westerly winds signal the end of the cold season. This is a season when the flowers come out and the blue tongue lizards come out of hibernation. Karapurda has another name Lungkarda-karda which means blue tongue season. Page 6. Clouds – Mangkurdu We see clouds in the sky, big ones and small ones, grey ones and white ones. They move across the sun and make a shadow. They make us cooler. Clouds are water, rain coming. Kurdu-kurdu is a mob of baby clouds that gather around little by little in the afternoon. They grow bigger in the sky. Page 7. White Rain Cloud – Milpirri Milpirri are big rain clouds that build up in the north, east, south or west and spread all around ready for a big rain. We see white clouds in the blue sky that build up before rain. Page 8. Dark Rain Clouds – Matayi Matayi are the clouds that become dark. They become big and black before the rain. They build up on top of each other. Rain falls from these kind of clouds. Page 9. Lightening – Wirnpa We see lightening before rain and during heavy rain. We see it flashing in the clouds and we hear the loud crashing sounds. Lightening strikes trees. It can split the trees in two and it can start fires. It also knocks out the power so we have no power in the houses. When two water serpents fight in the sky, the one from Karrinyarra and the one from Wakurlpa, their teeth flash as they hit each other. They make the lightening crash and strike the ground. Page 10. Light Wispy Clouds – Kajara Kajara are clouds that are not rain clouds, rather they are the wispy thin clouds. Wulurarriwulurarri are the long streaky clouds. We don’t call them rain clouds. Page 11. Steady Rain – Kuluwa Kuluwa is a big steady rain that lasts for a week or two in the cold weather. It soaks into the ground making it soft and boggy. Grass and trees and everything becomes green. Jiyipi-jiyipi is not heavy rain. It is light rain that falls during the cold season or in spring time. When one or two big rain drops fall from the sky we call them Milpa (eyes). They fall one by one first before the rain starts falling. Page 12. Rainbow – Pararri The rainbow is striped and appears in the sky as the rain is clearing. It makes an arch across the sky. On top it is green and underneath it is red. The rainbow shows us that the rain is going away. When we see the first bright rainbow in front, that one is the mother Nakamarra holding her daughter Nungarrayi close. The second faint rainbow further away is her son-in- law, Jangala. Page 13. Cold Weather – Pirriya Cold weather really hits us during the rain time or at night time or when there is a cold wind blowing. During the winter we feel the chill early in the morning. Page 14. Winter – Yulyurrpu Before it becomes winter it usually rains first and during the rain it turns cold. The rain brings the cold winter. Then the cold weather sets in and makes us feel freezing cold. Snakes, blue tongues and goannas sleep in their burrows under the ground through the winter. Page 15. Dew – Yinjirlpi Drops of water falling down from the sky in the middle of the night is ngupala (urine) of the seven sisters stars, Napaljarri-warnu. In the middle of the night they make our blankets wet and when we wake up we see everything wet as if it has rained. In the cold time, in the early morning when we see grass and everything covered in white frost we call this kara. Page 16. Muggy Weather – Pardayi pardayi Pardayi-pardayi is when there is no wind and it’s very still and not cool. People sleep out in the open on a hot and sticky night, so they can feel a bit of cooler air. Page 17. Blue Sky – Yalkiri Yalkiri is a clear blue sky with no clouds. When the clouds clear away after rain then we see the blue sky again. Page 28. Sun, Summer – Wanta We call the very hot time, summer, after the sun. In the summer the ground burns our feet when we are walking and our head gets very hot in the sun. In the summer they used to get tobacco and put it the sun to dry. Another name for the sun is ngirlilpa. Page 29. Mirage – Mirawarri We see a mirage in the distance appearing as a sheet of water on the flat ground. We see a mirage when it’s very hot. When there are hills in the distance, the mirage lifts them up. Even when the hills are too faraway to see before the mirage, when there is a mirage we see them lifted up. Page 20. Intense Heat – Yurrupupu Yurrupupu is when the sun is burning hot and there’s no water. Everything gets dry and it forces animals and us to stay in the shade. We call it yurrupupu when we can smell the heat in the very hot summer. Page 21. Drought – Nyinnga During a drought the land is empty and dry, nothing green growing anywhere. During a drought sun shines all the time and its burning hot. There’s no rain for a long time. Trees and grasses all dry up. The drought takes away trees, waterholes, soakages and kangaroos. Page 22. Rain Making Ceremony – Mikawurru The old people used mikawurru to make rain. A white clay like stone is used in rain making ceremonies. They used to put it under the water in water carrying dish. Mikawurru belongs to Jampijinpas, Nampijinpa’s, Jangalas and Nangalas. They are involved in rituals to cause rain falls. They sing rain making songs for one or two weeks. Then clouds begin to gather. Then a big rain falls.