Kuyu yumurru-kurlu Jalangu-jalangu manu nyurru-warnu Reading level 5 Warlpiri KUYU YUMURRU-KURLU Jalangu-jalangu manu nyurru-warnu Yimi yirrarnu Ormay Gallagher Nangalarlu Yimi ngarrurnulu manu milya-pungulu: Liddy Walker Napanangkarlu Judy Watson Napangardirli Ruth Oldfield Napaljarri Coral Gallagher Napangardirli Joe Robertson Jangalarlu Thomas Rice Jangalarlu Ken Hale Japanangka’s notes, Mary Laughren Napaljarri’s Warlpiri dictionary Steve Swartz’s Warlpiri dictionary English yirrarnu: Margit Bowler Napangardirli manu Wendy Baarda Nangalarlu Photos: Rachel O’Connell, Amuus Lennie, and from the internet (web sites see page 39). © BRDU, Yuendumu School, NT 0872 Job No. 14/0 ISBN 978-1-922035 Kuyu Yumurru-kurlu marlu ............................................................. 5 kanyarla........................................................... 6 wakulyarri ........................................................ 7 kururrungku........................................................ 8 jajirdi ........................................................... 9 janganpa ......................................................... 10 purtaya .......................................................... 11 purdujurru ....................................................... 12 warnapari ........................................................ 13 yinarlingi........................................................ 14 mala.............................................................. 15 wampana .......................................................... 16 yamarri .......................................................... 17 walpajirri........................................................ 18 pakuru ............................................................19 kirlilpi ..........................................................20 yirdaji............................................................20 kutangka ......................................................... 21 waturnkurdu ...................................................... 22 wajalurra ........................................................ 23 pujarr-pujarrpa....................................................24 kana-karlumpayi....................................................25 nyalurti ..........................................................26 wijala.............................................................27 wijipardu .........................................................28 wijakuyu...........................................................29 yilyingkirri ......................................................30 marrapardalypa ....................................................31 puluku ............................................................32 nantuwu ...........................................................32 kawatawara ........................................................33 maliki ............................................................33 gaya...............................................................34 tangkiyi ..........................................................34 nguurr-nguurrpa ...................................................35 nanikutu ..........................................................35 mujunyku ..........................................................35 jiipi .............................................................36 jungunypa .........................................................36 puwujuma ..........................................................36 marlu, wawirri Plains kangaroo Megaleia rufa Marlu ngulaju kuyu ngurrju­nyayirni jara-kurlu manu yilara wiri­kirli. Nyinami kalu marnangkarrarla manu yuurrkurla. Marluju yumurru yalyu-yalyu, walya-walya manu puyurr-puyurrpa. Marlu kuja karlipa purrami, ngulaju karlipa warlu wiri yarrpirni. Julyurl­kijirni karlipa warlu-kurra. Ngula­jangka karliparla yumurru kirlka­mani. Pajirni karlipa wirliya-jarra, rdaka-jarra manu wipi, ngula karlipa jana yirrarnilki yipangka kanunju manu kalu jankami witaku, yirnmi­karda. Marlu ngulaju karlipa purrami kilyirrparla kanunju warlungka murnma-juku, yirnmi-karda. Ngula-jangka karlipa mani yipa-jangka. Yirrarni karlipa parrkangka pirrjirdirla pajirninjaku-ngarntirli, kuja karlipa pajirnilki wita-wita-karda yapaku maninjaku. Ngarnilki karlipa kuyu ngurrju­nyayirni. Nyampuju yangalpa, marlu kurdu pujangka. Wilypi-pardimi ka, warru wapami ka. Ngaka ka yukami pina, kuja ka purda-nyanyi ngati­nyanuju kirr-kirr-maninja-karra. Pirltirrka, tiri-pardu, yumurru-wangu-wiyi, ngulaju ka nyina pujangka wita-wiyi. kanyarla, warru Euro, hill kangaroo Macropus robustus Kanyarlaju ngulaju pirli-ngawurrpa, yumurru–yumurru. Pirriya-puru, nyinami kalu pirnkingka. Panu kalu yuka. Wilypi-mani karlipa, kunapuju-pujurlu. Kala wantangkuju jankami kajana, ngulaju jitinjayani kalu walya-kurra yungulu nguna pardayi-wana yamangka. Walyangka ngula kula kalu kilji parnka, mata-jarri kalu. Pirli-miparla kalu parnka kiljiji. Ngulanya kalarnalu-jana wardinyirli kapanku panturnu walya-kurra, maninjarla kurlardarlu, manu pungu jarntu-kurlurlu. Kuja kalalu yapa yanu wirlinyi pirli-ngawurrpaku, wati manu karnta, kurdu-kurdu-kurluju kalalu jana kangu-yijala yungulu mapirri warrkarni pirlingkaju manu yungulu purlanja-karrarlu wajilirli-pinyi. Nguurl-kanyirni kalu-jana kanyarlaju walya-kurra pirli-ngirli. Yangka wati manu karnta-patu kuja kalalu warrkarnu pirlingka, yungulu-jana kanyarla lani-maninjayani walya-kurra purlanjakarra, purlanja-karrarlu. Panu-kari-rlanguju ngulaju kalalu kurdu-kurdu-kurlu karrija walyangka, pirlingki yungulu luwarni. Ngula yungulu-jana wapirdi panturnu kurlardakurlurlu manu warnapari-rlangu kalalujana yirri-kujurnu. Kalarnalu panu kangu ngurra-kurraju purranjaku, ngulanya kalalu ngarnu paljakuju kuyuju. wakulyarri Black footed wallaby Petrogale lateralis Wakulyarri ngulaju kanyarla-piya wita-juku manu yumurru wiri-kirli walya-walya, wirripi nguyu-nguyu kirrirdi. Wakulyarri pirli-ngawurrpaju, ngulaju kuyu ngurrju kalarnalu ngarnu. Pirriya-puru, nyinami kalu pirnkingka. Panu kalu yuka. Panu, panu pirlingka. Warru-piya witalku. Wilypi-mani karlipa, kuna-puju-pujurlu. Kajingki yalkirni kulanpa puuly­mardani yapangkuju. Maliki wita-witarlu kalu pajirni kanunju pirnkingka, kujarlu kalu wilypi-mani wirliya. Kuyu kalarnalu panturnu, manu kalarnalu kangu puturlurla wankaru-juku ngurra­kurra. Kalarnalu-jana maliki yirri­kujurnu wakulyarrikiji. Wakulyarri kuyu, ngurrju, yangka wampana-piya. Milpa-ngapa, karlipa yirdi-mani. Wirliji kuyu-kari wakulyarri-piya ngulaju kanunju, wita-karri-karri. kururrungku, ngurn-ngurnpa Nail tail wallaby Onychogalea unguifera Kururrungku ngulaju wakulyarri-piya yumurru wiri-kirli kala yarltiri, walya-walya-kurlu purturlurla. Lajamanu-wana-mipa kalu-jana luwarni, kuyu ngurrju. Yuurrkurla kalu ngunami parrangka malurnparla kanunju. Ngaka wanta kuja ka kanunju-jarrimi, wilypi-pardimi kalu, ngula kalu yani yarlu-kurra marnaku ngarninjaku mungangka. Ngurn-ngurnku ngurn-ngurnku parnkami ka. Waku ka jinta-kari waraly-kanjayani, jinta-kari ka rdalji-wiyi ngunanja-yani. jajirdi, pajirda Western quoll Dasyurus geoffroii Spotted native cat Jajirdi ngulaju ngaya-piya-jala yumurru wiri-kirli jinjil-jinjilpa, ngirnti kirrirdimpayi manu pirlirri-pirlirri. Kuyu ngurrju-nyayirni ngula kalu nyinami yurltungka. Jajirdiji kalu warrkarni watiyarla kankalarra manu kalu nyinami mata walykangka. Manu ka wilypirirla nyina manu ngulyangka, walpajirri-kirlangurla. Yukami ka. Lawalku marda jalanguju nyampu­wanaju. Nyurruwiyi, kujalparna yaparranji nyinaja panu kalarna jana nyangu, wilypirirla manu ngulyangka. Jajirdi ngulaju janganpa-piya, kala jiirlpari-jiirlpari. Yurrpajipirla, kakarrara Yurntumu-ngurlu kutu, ngulajulpa-pala-nyanu kulungku pungu janganparlu manu jajirdirli-- Jukurrpa-jarrarlu. janganpa Brush tailed possum Trichosurus vulpecula Janganpa ngulaju kuyu ngurrju kalalu ngarnu yapangku nyurru-wiyirli. Janganpa ngulaju yumurru-kurlu manu wirijarlu wirripi kirrirdimpayi. Ngarntarlkurla ka nyina pulya-parnta. Nyinami kalu watiyarla ngulaju wurrkarlirla, ngapirirla manu wapurnungkurla. Juurl-juurl-pinyi kalu walya-wana manu kalu lani warrkarni watiyarla. Parnkami warru mungangka. Yalumpu kalarnalu wirliya puraja purrpurrpa-jangka, ngapa­jangka. Kalarnalu wilypiri-kirra puraja. Kalarnalu pakarnu watiyarlu. Kalarnalu pakarnu, kalarnalu kuna-manu. Yipangka kalarnalu janganpa purraja. Yumurru kalarnalu parrurnu, muku kirlka-manu, yumurru jurrungka-mipalpa mardarnu manu wirliyarla. Kalarnalu-jana panu pakarnu nyurruwiyi. Lawalku nyampu-wana jalanguju. Janganpa, kuninyka, kilpangarti, wajungumpu, wirliya-nyarnngirrki, yirdi panu jintangka-juku. purdaya, wurlana Burrowing bettong Bettongia lesuer Purdayaju ngulyangka. Pangirninja-karrarlu kalalu pakarnu, panujulpalu nyinaja ngulya-kurraju. Purdaya ngulaju mala-piya wiri, kuyu ngurrju kalalu ngarnu nyurru-wiyiji. Ngulyangkalpalu nyinaja panu. Pangurnulparnalu kanunju. Ngulaju kalu-nyanu pangirni ngulya wiri walyangka, kujarni, kujarni, kuja purda, kuja purda. Kularnalu palka-manu nyarrpararla yungulu wiri ngulyangkaju purdayaju nyinaja. Panu, jintangka ngulyangka. Kuyu ngurrju mala-piya. Manu mala-piya ka juurl-juurl-pinjayani. purdujurru, nyanjuwayi Brush-tailed bettong Bettongia penicillata Purdujurru, ngulaju pakuru­piya jinta-kari, wirripi maru­maru. Juurl-pinjayani ka mala­piya. Yujuku-piya kalu-nyanu ngurrju-mani wita-witaku marnangka. Jutu-pinyi kalu­nyanu. Yapangkuju kalalu katurnu wirliyarluju minaju manu kalalu kankarlu-manu marnaju. Purdujurru, jinta ka wapami warru. Manu ka parnkami wurnturu. Kula­rnalu puuly-mardarnu, wakurturdu ngulaju. Malikirli-puka kajika puuly­mardarni manu pinyi. Juurl-pinjayani ka wurnturu, wurnturu, wurnturu… Kilji ka parnka mata-wangu. Malikiji ka mata-jarrijarla wajirli-pinjarlaju. Nyanunguju wuruly-parnkaja. Purdaya wangkungka, yangka panu, raa-pinjarla kalarnalu manu panu. Mala-piya kuyu. Marnangakarrarla, purdujurruju. Yarrkamardi, purdujurru, purdijirri, nyanjuwayi, jinta-juku­jala, yirdi panu. warnapari Dingo Canus Lupis dingo Warnapari ngulaju jarntu yupuju­wardingki. Pirli-wana kalu nyinami, yuurrku-wana manu marnangkarra­wana. Kuyu-wangurla puta warrirninjarla, ngulaju kalarnalu-jana pungu warnapari yangka, kuja-rnalu rdipijarni, nyangu-rnalu jana. Warnapariji kalalu nyurru-wiyi ngarnu kuyu yapangkuju nyurru­warnu-paturlu. Warnapariji kalalu jana manu wita­wita pirnkingka manu jana wiri­manu, ngula kalalu nyinaja kuyu-pungulku. Mardani kalu-jana wita-wita pirli-wana, pirnki-wana, manu ngulya-wana, purtaya-kurlangu-wana. Panu kalu nyina kurdu-kurdu, wita-wita. Yirrirdi wita-wiyi, ngulaju karnalu kanyi ngurra-kurra. Wiyarrpa. Ngurrju, wiri-maninjaku yirrirdi. Milya­pinyi kangalpa panulku. Kuyu-pungu warnapariji. Pinyi ka kuyu. Yangka, luwajirri, kala panti­nyangu wunturu-ngurlu. Kala puraja wardapiji manu kuyu panu-kari, ngula-yijala kalarnalu puraja warnapariji purdangirli-warnarlu, yungu­rnalu palka marda ka yarlkirni kuyuju manu ka pangirni kuja yukaja. yinarlingi Echidna, spiny anteater Tachyglossidae Yinarlingi ngulaju kuyu ngurrju, manu ka nyinami yumurru wita-kurlu manu jilkarla-kurlu. Yinarlingiji mulyuju kirrirdimpayi manu jalanypaju kirrirdi ngula ka-jana ngarni nama manu muluru. Ngula ka lani-jarrimi ngulaju ka kapurdu-jarrimi manu ka-nyanu pangirni walya yiljirli-kirlirli ngula karlipa puta wilypi-mani. Yinarlingi ngula ka kijirni watiyarlu ngulaju ka yani tarnnga rdinyilpa pina yaninja-wangu. Yinarlingirli panungku ngulaju kalu-nyanu jintangkarlu mampu-mani wita-wita jilkarla­wangu-wati. Wirli-nyanjarla kalarnalu panu palka-manu. mala, juurlpi Rufous hare wallaby Lagorchestes hirsutus Yirdi panu: mala, juurlpi, parlka-parlka, pingki-tawu-tawu, rdipirri. Mala, kalu nyinami marnangka. Yapangku karnalu pinyi kuyu-pardu. Wajilipinyi karnalu mata-karda. Ngula ka ngunami marnangka. Ngula ka yarda parnka, ngula ka pata-karri tarnngalku. Nyurru, karnalu pinyi ngali-ngali. Watalku ka wanti. Kuyu karnalu kanyi purranjaku. Mala kala-rnalu panturnu, wakulyarri-piya, wampana-piya. Karli-rlangurlu-rnalu luwarnu. Mala manangkarrangawurrpa. Marnangkalpa-nyanu pangurnu ngurra. Mala kalalu panu lirri-nyinaja manangka-rrarla walypali-wangurla-wiyi. Jalangu kalu wirrkardulku nyina yatijarra. wampana Spectacled hare wallaby Lagorchestes conspicillatus Wampana ngulaju mala-piya, wangkungka kalu nyina marnangka. Ngulaju parnka kalu wakuturdu, warlawurru-kujakuju kajika parntirni. Purda-nyanyi ka wangkanja-kurra kajika marda yanirni nyampu-kurra. Jirrama kapala yanirni nyampu-kurra, warlawurruju. Aa, lurru-lurru wantimi ka lani ngula kapala warlawurru-jarrarlu panti-pantirni yiljirlikilirli kuja ka puta-puta lurru-lurru wanti marna-wana. Parntirnilki kapala yiljirlirli. Pangkala pajirni, ngula pinyilki kapala. Ngularnalu parnkami purlanja-karra. Warlawurrujarra, lani kapala paarr-pardimi kuyu-wangu. Yampija-pala ngulangka-juku, wampana. Wampanajulpa wilyirrkiwilyirrki wapaja. Yardajirri mani kalu-ngalpa warlawurrurlu, ngurrjungku. yamarri, yarrkamarda Central hare wallaby Largorchestes asomatus Yamarri kala nyinaja yarluputu. Kajinpa yarrpirni warlu kutu kala kiripikangu yamarri pulya, parnkanja-wangu. Kulalparlipa wirli-nyangkarla wurnturu ngurra nyanungu-nyangu-ngurlu wirliyaju, yamarriji lawa. Pulya juurl-pinjayanu, yamarri. Kula ka wajirli parnkamirra, lawa. Pakarnu kalalu karlangurlu manu karlingki, mutungku-rlangurlu, kalarnalu pakarnu. Wita yamarri, malaju wiri-jiki. Lawalku jalangu yamarriji, warlungku kala-jana muku wakurrumpu-manu. walpajirri, nini Bilby, rabbit eared bandicoot Macrotis lagotis Walpajirri kalarnalu puraja, yirdiyi ka karrimirra. Ngulya marda yalumpurla. Wirrkardu-kari kalarnalu-jana yampija wiri-wiriji ngulyangka. Wita-wita kalarnalu pakarnu. Pakarninjayanu-rnalu-jana karlanja-karrarlu. Kala tirn­ngi-yirrarnu ngulyaju. Aaah, milyingka? Kalarnalu karlanjayanu. Wurrangka­-juku, rurrpalku, palkalku! Kalarnalu wilypi-manu. Kuwirin-kangu-rnalu. Walpajirri-miparlu kalu-nyanu tirnngi-yirrarni ngulyaju. Kuyu mirri­jirni, ngurrju-nyayirni walpajirriji ngarninjaku. Miirnta-kujaku. Kalarnalu purraja manu jutu-manu kilyirrparla. Kuja kala-rnalu purraja: kula tarnnga, ngayi wita-karri-karri kala jankaja, janganpa manu walpajirri. Jawinji, walpajirri, nini, nina,ngarlaparaji, pingki-tawu-tawu, jintangka-juku-jala. Wirripi jinji-jiny-jinypa kalu pajirni, kardirri-mipa yangka wakirdi ngirntingka. Watiya-kurralku kalu warirni wita, tuurl-pinjarla, purlapaku ngarnti. Yuwayi. Walpajirriji, nguru ngaju-nyangurla, Yankirri­kirlangu-wana. Karlarra, yatijarra Alekarenge­ngurlu. Panu kalalu nyinaja nyurruwiyi. pakuru, yurdukurru Golden bandicoot Isodon auratus Pakuru, kalarnalu nyangu panu nyurruwiyi. Mina kalalu-nyanu pangurnu. Minangka kalalu nyinaja. Kalarnalu katurnu wirliyarlu kujarlu. Aaah, palka! Walyangka kalarnalu pakarnu pakuruju. Minangka yarlungka marda, watiyarla marda, wakirlpirrirla. Kalarnalu minaju palka-manu. Pakaruju kalarnalu wilypi-manu, ngula-jangka-rnalu-jana rduuly-pajurnu mujunyku-piya. Kuwuruny-pungu. Kalarnalu kunalku manu, purranjaku­ngarntirli. Palkarni pakuru milpa wita manu piparnpa wita-nyayirni. kirlilpi, wardalyarri Desert bandicoot Parameles eremiana Kirlilpi kalu nyinami minangka. Wirli-nyangu kalarnalu. Ah, kirlilpi kuja ka wapami. Kalarnalu puraja, ah! Kirlilpi palka nyampu rdakungka. Kala-nyanu mina ngurrju-manu, kuja kala pangurnu. Kala-nyanu marnangku jutu-manu. Kala-rnalujana katurnu wirliyarlu, kujarlu. Kalarnalu-jana karlangurlu panturnu. Kalarnalu kalangurlu raa-pungu marna. Wilypi-manu kalarnalu. Kuyu kalarnalu palka ngarnu kirlilpiji. Pakuru wiri, ngurrju. Kirlilpiji wita, kala wuruly-parnkaja, wakurturdu. Kalarnalu wajili-pungu maliki-kirlirli. Kala kapanku yukaja rurrpangka. yirdaji Pig footed bandicoot Chaeropus ecaudatus Yirdaji kuyu jinta-kari. Mulyu yiri, walpajirri-piya, kirlilpi­piya. Yarltirilki ka nyina. Mina ka-nyanu ngurrju-mani watiya­kurlu, marna-kurlurlu. Wirliya ngulaju, jirrama yiljirli-kirli. Yirdajiji, ngulaju kalalu nyurru­wiyi manja-wanalpa nyinaja. Mina kuja kala-nyanu pangurnu, Ngula-jang­kaju purda-nyangu kalarnalu marnangka. Wurulypa-juku kalarnalu yanu, wurulypa, wurulypa… Wara nyampawu! Wakuturdu ngulaju, kulalparnalu puuly-mardakarla. Yukami kala walpajirri-kirlangu ngulyangka. kutangi, kutangka, pardiki Central rock rat Zyomys pedunculatus Kutangi ngulaju yumurru-murru mawulpari-mawulpari, jungunypa-piya wirilki, wirripi yumurru-kurlu, langa wiri ngarli-ngarli manu mulyu wan-tiki. Janmarda ka ngarni pangirninjarla. Kutangiji ka nyina pirlingka manu ngulyangka ngalyarrpa-wana. Pangirni ka ngulya wiri ngula kalu nyinami. Kuyu-yijala. Kalarnalu ngarnu wita, jungunypa-piya wiri-karri-karri. Kajirna wilypi-mani kala kaju pinyi, nyampu rdaka-jarra-rlangu. Kulu­parnta. Kakarrara kalarnalu kapanku pakarnu karlangurlu manu pirlingki, watiyarlu panuju. Yirdi­kari warrinji. Kutangiji-rna manu wirringka kujalparna warrki-jarrija jakumanu nyurruwiyi pariwanpa-wiyi. Jukurrpa-warnu yanu Kumpu-ngurlu Lanta-kurra. waturnkurdu, nurnpu Marsupial rat Rattus villosimus Waturnkurdu jungunypa-piya wiri-jiki, yumurru wiri-kirli. Nyinami ka pamarrparla, jarrarlparla, manu malurnparla yintirdirla. Yukami ka kaninjarra marnangka. Wilypi-pardimi kalu mungangka ngarninjaku. Manyu-pinyi kalu-nyanu kujalu walyangka jitinjayani. Panu kalalu warru parnkaja mungangka. wajalurra Greater stick nest rat Leporillus conditor Wajalurra, ngulaju ka-nyanu ngurrju-mani yujuku wita-witaku. Manu ka wari-yani watiyarla. Yukami ka wilypirirla. Wajalurraju jungunypa-piya wiri yangka, kutangki-piya. Kalalu panu nyinaja nyurru-wiyi. Lawalku jalanguju. Kala Alekarenge-rla, karlarra, yatijarra kuja kalu nyina-juku marda. Nguru-karirla ka nyina watiyarla yatijarra. Wajalurra, yuwayi, kuyu-yijala. pujarr-pujarrpa Golden mole Nolorcytes typhlops Pujarr-pujarrpa ngulaju yumurru-kurlu yarltiri-kirli kalu nyinami, manu rdangkarlpa, ngula kalu walyangka yukami ngalyarrparla, ngula kalu rduul-pardimi wurnturu. Pujarr-pujarrpa kalu nyinami milpa-wangu, lawa, pampa, wiyarrpa! Mulyu-mipa kalu mardarni manu kalu parnti-nyanyi. Yapangku kalu mani palka Nyirrpingka. Nati kanpa nyanyi palka wapanja­kurra, kapunpa yitaki-mani wirliya ngalyarrparla kuja yukaja. Pujarr-pujarrpa kapanku kalu yukami walyangka. Kanunju ka yaninja-yani milyingka wurnturu. Panu-jarlu kalu nyina ngalyarrparla-mipa, kula kalu nyina pirli-wana, yuurrku-wana, lawa. Ngurrju ngarninjaku. Kuyu wita. Mina-mina-wana kalu nyina. Pardarnu-rnalu jana, puturlpa, puturlpa, puturlpa-rnalu pakarnu ngalyarrparla. kana-karlumpayi, ngarti-kuturu Fat tailed mouse, dunnart Sminthopsis macroura Kana-karlumpayi wita jungunypapiyajala, ngulaju kalu nyinami wirripiji kurturu-piya, kirrirdimpayi, lurlku­lurlku. Kana-karlumpayi ngulaju yumurru-kurlu, langa wita. Nyinami kalu ngulyangkaju mamupurunpa-kurlangurla manu ngurrangkaju kalu nguna marnangkarrarla manu yuurrkurla. Kalarnalu ngarnu nyurruwiyi manangkarra-wana, marlu-wangurla. Yujukurla kalu nyina. Watiya-kurlurlu karnalu-jana pinyi nyampuju. Palka-mani karnalu-jana nyampu-wana, walyangka-juku ngula panulku. Kurdu wita-patu ka jana kanyi purturlurla ngati-nyanurlu. Yuluputaji, kana-karlumpayi, ngarti-kuturu jinta-juku. nyalurti, jajina Crest tailed mouse Notomys Nyalurti-pardu ngulaju jungunypa-piya, wita-wita kalu juurl-pinyi warru manu kalu nyinami ngulyangka wita-witarla manja-wana. Nyalurti ngulaju yumurru-yumurru ka nyinami manu wirripiji wiri ngulaju maru-maru yumurru wiri-kirli yitipi. Ngulyangka panu kalu nyina. Jintangka marlpa kalu nyina. Kujarla kalu nyina manangkarrarla, manjangka, karru-wana. Nyalurti, munyupurru, jajina, jinta-juku. Jangalantiji wirriya. Ngulaju panu kalu nyinami, purruju, nyalurti-pardu. Nyalurti, kuja warraja. Kurduju panujarlu kalu jana mardani yumurru-wangu-wiyi. wijala, witanjarri Desert mouse Pseudomys desertor Wijala ngulaju jungunypa-piya witalku, wirripi wita rdangkarlpa, langa wita. Manangkarrarla kalu juurl-juurl-pinjayani nyalurti­piya. Warru-wapami kalu mungangka. wijipardu, jungunypa Sandy inland mouse Pseudomys Hermannsburgensis Wijipardu ngulaju wirripi wiri wirnpi-wirnpi. Ngulya ka-nyanu pangirni wiri. Panujarlu kalu nyina ngulyangka. Kuyu wita-wita kalarnalu ngarnu. Pakarnu kalarnalu-jana panu ngulya-kurra ngarninjakuju. Karlami kalu­jana manyungka kurdu-kurdurlu. Nyampurla-juku kalu nyina, ngulyangka. Wiji-parda-parda, wiji-pardu, jungunypa jinta-juku, yirdi marnkurrpa. Nyampuju jungunypa-nyayirni yupuju-wardingki, yapa-kurlangu kuyu wita­wita, milpa purlunypa manu langa wiri. wijakuyu, minini Plains Mouse Pseudomys Australis Wijakuyu, minini yirdi-jirrama, ngulaju wita-pardu. Wijipardu, jungunypa, wiri-jiki. Nyampuju wijakuyu wita-nyayirni. Ngulya-ngawurrpa-yijala kuja kalu-nyanu pangirni kaninjarra-nyayirni. Milpa wiri ka nyina, wirripi kirrirdi, langa wiri. Mininirli jujungku kala karla yukami yapa-kurra, miyalu-kurra. Miyalulku ka ngarni ngulya, ngula-jangka ka palimilki yapaju. yilingkirri, wulyu-wulyu Western chestnut mouse Pseudomys nanus Wulyu-wulyu wita-yijala, jungunypa wirilki. Minangka kalu nyinami, marnangka, manangkarrarla, karru-wana, pirntinyarrarla. Milpa ka purluny-nyina, ngirnti kirrirdimpayi manu wirnpi-wirnpi. Kalarnalu ngarnu kuyu wita. Palyu-palyu ka pangirni. marrapardalypa, yanjipiri Inland Bat, Inland cave Bat, Long Eared Bat Marrapardalypa, yanjipiri, mirntiparnu, murrakurri, ngarla-miny-minypa, yirdi panu. Yanjipiri ngulaju kalu mardarni wita yumurru manu karlipa-jana ngarrirni jurlpu. Ngulaju wita maru-maru kuja kalu paarr-pardimi warru mungangka-mipa manu kalu nyinami pirnkingka kaninjarni. Kajinpa puuly-mardarni, kala kangku yarlkirni kartirdi yiri-kirlirli. Kuyu-wangu yapaku, yanjipiriji. Kardiya-kurlangu kuyu Kardiya-kurlangu kuyu ngulaju kalu panu-jarrimi yuwurrkurla. Yapa-kurlangu kuyu ngulaju witalku. Pulukurlu manu nantuwurlu kalu ngarni muku yukuri watiya manu marna yupuju-wana. Pujumarlu manu minijarlu manu jarntungku kalu-jana pinyi kuyu panu yupuju-wardingki. Nyurru-wiyi yapangku kalalu warlu yarrpurnu, kuja marnangakarra-mipa jankaja. Jalangu-jalangu, warlu wiri-nyayirni kalu karrimi. Watiya panu kalu muku jankami. Kuyu-yijala kuja kalu nyinami watiyarla manu marnangka, ngulaju kalu muku purrami warlungka. puluku Puluku ngulaju kuyu wiri-jarlu manu yilara manya. Karrimi kalu yuurrku-wana. Luwarninjarla kalu muku pajirni wita-wita-karda, jurru, kirlpili-jarra, miyalu, ramarra, manu wanarri-jarra. Ngula-jangka kalu-jana yinyi yapakulku. nantuwu, timana Nantuwu wirijarlu ngulaju kalu nyinami yuurrku-wana manu ngurra-wana, manu pinjingka kardiya-kurlangurla. Nyurru-wiyi kalalu-jana nantuwurlu puluku panu turnu-manu yilyanjaku­ngarnti turakirla. Kilji kalu parnkami nantuwuju. kawatawara Kawartawara ngulaju wiri­jarlu-nyayirni manu yumurru wiri-kirli. Nyina­mi kalu ngalyarrpa-wana manu marnangkarra-wana. Yapangku kalalu ngarnu kuyu ngurrju Nyirrpingka nyurru-wiyiji. Kawatawararlu ngulaju kalu-jana jurnta muku ngarni ngapa warnirrirla, kuyu panu-kariki. maliki, jarntu Maliki ngulaju warnapari-piya-jala ka nyina manu kalu nyina yapa-kurlangurla ngurrangkaju manu kardiya-kurlangurla. Warlkurr-mani kalu mungangka kaji ka yapa-kari yanirni. Maliki nyurru-warnu-patu kalalu nyinaja kuyu-pungu. Kalalu-jana yarlkurnu wardapi, mulyurlinji, marlu manu kuyu panu-kari ngula kalalu kangurnu kulkulparlu. Maliki ngulaju kalu nyinami wiri manu wita, yumurru wiri-kirli manu yumurru wita­kurlu, manu langa wiri-kirli manu langa wita-kurlu. ngaya, minija Minija yupuju-wardingki ngulaju wiri­jarlu kuyu. Nyinami kalu marnangka manu watiyarla wilypirirla. Minija karlipa purrami ngula karlipa muku jankami jurnta yumurru. Kirlka-mani karlipa parla-kurlurlu manu karlipa purramilki yipangka kanunju yirnmi­karda. Maninjarla, pajirnilki karlipa wita­wita-karda manu ngarnilki karlipa kuyu ngurrju-nyayirni. Kuyu minijaju ngulaju miirnta ka kirlka-mani nyurnu-kujaku. tangkiyi Tangkiyi ngulaju kalu karrimi Wirliyajarrayi-wana manu Utju-wana, panu. Nyurruwiyi kalarnalu jana Yurntumurla mardarnu. Walypalirli jana muku luwarnu. Tangkiyiji kalu nyinami kulu-parnta-wangu. Nyurru-wiyi kalalu yanu tangkiyi-kirli Yurntumu-ngurlu Wirliyajarrayi-kirra manu Warrumpi­kirra. Jalanguju kurdu-kurdurlu kalu-jana rayiti-mani manyu-wana. Wirliyajarrayirla kalu wapami ngurra­kari-ngurra-kari. Miyi-pinki kalu wijingki ngarni. ngurr-ngurrpa Nguurr-nguurrpa ngulaju kuyu wiri-jarlu manu kalu nyinami yumurru-wita-kurlu. Nyurruwiyi kalalu-jana mardarnu nguurr­nguurrpaju yartingka 4-mile-rla ngula kalalu luwarnu kuyu. Jalangu-jalangu ngulaju kardi­yarlu kalu-jana mardarni wurnturu yuwarli­wana manu kuyuju kalu-jana pajirni wita­wita-kardaju nganimpaku payi-maninjaku. nanikutu, pilikutu Nanikutu ngulaju kalu nyinami farm­wana wurnturu. Walypalirli kalu-jana mardarni lampurnuku maninjaku. Panu kalu nyinami pirli-wana. Panu nanikutu kalalu-jana mardarnu Wayililinparla manu Wakurlparla nyurru-wiyi. Ngula pilikutu ngulaju kulu-parnta. mujunyku Mujunyku ngulaju yumurru-wiri-kirli manu karlipa ngarni kuyu ngurrju­nyayirni. Mujunykurlu kalu-nyanu pangirni ngulya wiri-nyayirni kaninjarra­nyayirni. Yapangku pangirninjarla, ngulaju karlipa-jana purrami minija­piya-jala. jiipi Jiipi ngulaju kuyu ngurrju karlipa payi-mani japungka. Jiipi panu ngulaju karlipa-jana nyanyi wurnturu kurlirra-wana. Walypalirli kalu-jana mardarni kuyuku manu kalu yumurru pajirni jurnarrpaku ngurrju-maninjaku. jungunypa Nyampuju kardiya-kurlangu jungunypa ngulaju kalu ngurrangkaju nyinami yuwarlirla manu yapa-kurlangurla jurnarrparla. Milpa wita, langa wita. Manu kalu punku parntimi. Ngarni kalu rdilypirrpa junarrparla. pujuma Pujuma ngulaju kalu nyinami Kumunjayi Springs-wana manu kurlirra-wana. Pujuma ngulaju kalu nyinami yangka kuja ka mujunyku nyinami panu. Nyurru-wiyi kalalu nyinaja nyampu-wana. Pujumarlu kalalu ngarnu mala-pinki manu kuyu panu­kari. English translations for Kuyu yumurru-kurlu Meat animals with fur that we eat today and used to eat in the past 5 Marlu Plains kangaroo Megaleia rufa Kangaroo is very good meat with fat and lots of flesh. Kangaroos live in the spinifex country and in the mulga scrub. They have red, brown, or grey fur. When we cook kangaroos, we light a big fire. We throw it into the fire. After that, we clean off the fur. After that, we cut off the two feet, the two paws, and the tail, which we put underneath the ashes and they cook a little bit until they’re ready. We cook the kangaroo in a deep cooking trench (kilyirrpa) un­derneath the coals for a longer time, until it’s ready. After that we take it from the ashes. We put it on a bed of leaves before cutting it into small pieces for people to take. Now we eat the really good meat. This is a joey, a kangaroo baby in a pouch. It comes out and walks around. Later it goes back in when it hears its mother saying “kirrkirr.” A newborn, a newborn joey, before it has fur, it stays in the pouch while it’s little. 6 Kanyarla, warru Euro, hill kangaroo Macropus robustus The euro is a hill-dweller, with lovely fur. When it’s cold, they stay in a cave. Many of them enter. We pull them out by the backside. But when the sun makes them hot, they come down to the ground in order to lie in the cool breeze and the shade. On the ground they don’t run fast; they get tired. Only in the hills do they run fast. We joyfully, quickly speared them on the ground after getting spears, and caught them with dogs. When people went hunting for the hill-dwellers (ie, kanyarla, wakulyarri), men and women with children, which they also brought, so they could climb up the hill together, so they could chase them down while shouting. They herded the euros down to the ground from the hill. Those men and women climbed on the hill in order to frighten the euros to the ground while shouting and shouting. The others stayed with the children on the ground so they could shoot them with rocks. So that when they [euros] arrived they used to spear them and surprise them with dingoes. We took many home to cook, which we used to eat until we were satisfied. 7 Wakulyarri Black-footed wallaby Petrogale lateralis The black-footed wallaby is like a euro, but smaller and with thick brown fur and a long dark tail. The black-footed wallaby lives in the hills, and they are good meat that we eat. During the cold weather, they stay in the caves. Many of them go in. There are many, many in the hills. They’re like a euro, but smaller. We pull them out by the backside. When they bite, a person can’t pull them out. Little dogs bite them down in the cave, they pull them out by their feet. We used to spear them and we used to carry them home on our backs still alive. We used to use dogs to frighten the black-footed wallabies. The black-footed wallaby has a lot of meat, like the spectacled hare wallaby. Milpa-ngapa (eyes-water), we call them. Wirliji (a rock wallaby species) is like a black-footed wallaby but shorter, smaller. 8 Kururrungku Nail tail wallaby Onychogalea unguifera The northern nail tail wallaby is like the black-footed wallaby, with long fur but light col­oured, with brown on its back. Only around Lajamanu do they shoot them, and they’re good meat. In the daytime they lie under the shade in the forest. Later, when the sun goes down, they come out in the open to eat grass at night. It runs crookedly. One front leg hangs down, and the other is lying stiff as it goes along. 9 Jajirdi, pajirda Western quoll, spotted native cat Dasyurus geoffroii The spotted native cat is like a housecat with spotted long fur; the tail is long and flat. It’s good meat and they live in holes. Spotted native cats climb high up in trees and they are tired in cool weather. The spotted native cat lives in hollow trees. And in burrows belonging to bilbies. It goes in. There might be none left around here today. A long time ago, when I was a boy, I saw many of them, in hollow trees and in burrows. The spotted native cat is like a possum, but spotted. At Yurrpajipi, not far east of Yuendumu, the possum and the spotted native cat were fighting—the two Dreaming ancestors. 10 Janganpa Brush tailed possum Trichosurus vulpecula The brush-tailed possum is good meat people used to eat a long time ago. The brush-tailed possum has fur and a big long tail. It sits quietly in the fork of a tree. They live in the hol­lows of trees like bloodwood trees, red river gums, and ghost gums. They hop along the ground and when frightened, they climb into the trees. Brush-tailed possums run around at night. We used to follow the tracks of that one after the wet cold time, after rain. We used to follow it to the hollows of trees. We used to hit it with sticks. We used to kill it, and we used to take out the guts. We used to cook the brush-tailed possum in ashes. We used to scrape off the fur, clean off all of it, only the head and the feet had fur. We used to kill lots of them in the past. There are none around here now. Janganpa, kuninyka, kilpangarti, wajungumpu, wirliya-nyarnngirrki, many names for the same one. 11 Purdaya, wurlana Burrowing bettong Bettongia lesuer The burrowing bettong lives in a burrow. While digging along into the burrow, we used to hit lots of them. The burrowing bettong is big like a rufous hare wallaby, good meat that we used to eat a long time ago. There were lots of them living in a burrow. We used to dig deep down. They dig themselves a big burrow in the ground, going this way, this way, and that way, that way. We couldn’t find where the burrowing bettongs were because tunnels went everywhere. Many in one burrow. Good meat like a rufous hare wallaby. It hops like a rufous hare wallaby. 12 Purdujurru, nyanjuwayi Brush tail bettong Bettongia penicillata The brush-tailed bettong is like a golden bandicoot but different, with a black tail. It hops like a rufous hare wallaby. They make themselves a shelter like a humpy for the little ones in the grass. They cover themselves up. People used to tread on its nest and they used to lift up the grass. The brush-tailed bettong, it walks around by itself. And it runs far. We couldn’t catch it, it was fast. Only a dog could catch it and bite it. It hops away further, further, fur­ther… It runs fast without getting tired. A dog would get tired from chasing it. It runs off and hides. In the brush-tailed bettong’s nest, there would be many, after opening it we would get lots of them. The meat is like rufous hare wallaby. It’s in the spinifex country, the brush-tailed bettong. Yarrkamardi, purdujurru, purdijirri, nyanjuwayi, still the same one, many names. 13 Warnapari Dingo Canus Lupis dingo The dingo is a dog that lives in the bush. They live around the hills, in the mulga scrub, and in the spinifex country. After looking and failing to find other meat, then they used to kill dingoes, when they came across one, when they saw them. They used to eat the dingo meat a long time ago, olden day people. They used to get little dingoes in the caves and grow them up and they used to be good hunters. They have puppies in hills, in caves, and in bur­rows belonging to burrowing bettongs. They have many puppies. When the puppy is little, then we take him home. Poor thing. It’s good to grow up a puppy. It gets to know all of us. The dingo is a good hunter. It catches meat. It would smell a goanna from far away. It would follow the goanna and other animals, and we also followed behind the dingo, to see if it might bite an animal or dig where one went in. 14 Yinarlingi Echidna, spiny anteater Tachyglossidae Echidna is good meat, and it has a little fur and spines. The echidna has a long nose and a long tongue with which they eat ants and termites. When it is frightened, it rolls into a ball and digs itself firmly into the ground with its claws and we fail to pull it out. When some­one throws a stick at it, the echidna goes off sulky and won’t come back. Many echidnas come together to care for the little ones without spines. After seeing their tracks we would find many. 15 Mala, juurlpi Rufous hare wallaby Lagorchestes hirsutus There are many names: mala, juurlpi, parlka-parlka, pingki-tawu-tawu, rdipirri. Rufous hare wallabies, they live in the grass. We people kill it, dear little game. We chase it until it’s tired. Then it lays down in the grass. Then it runs again, then it falls down for good. It’s finished, we kill it. It falls down unconscious. We carry the meat away to cook. We used to spear the rufous hare wallaby, like rock wallabies and spectacled hare wallabies. We also hit them with boomerangs. The rufous hare wallaby lives in spinifex country. It digs itself a home in the grass. Many rufous hare wallabies used to live in the spinifex country before white people. Now there are few. 16 Wampana Spectacled hare wallaby Lagorchestes conspicillatus The spectacled hare wallaby is like a rufous hare wallaby, they live in a lair in the grass. These ones run fast because eagles might catch them. It hears them calling if they might come this way. Two eagles are coming here. Aa, it ducks down scared and the two eagles attack it with their claws when it tries to duck and hide in the grass. The two attack it now with their claws. Let them tear it, they will kill it now. Now we run shouting. The two eagles, they fly away scared without meat. They leave it right there, the spectacled hare wallaby. The spectacled hare wallaby was staggering around. The eagles are a good help for us. 17 Yamarri, yarrkamarda Central hare wallaby Largorchestes asomatus The central hare wallaby used to live by himself. If you would light a fire close by, the cen­tral hare wallaby would creep away slowly, without running. We never saw his tracks far from his lair, not the central hare wallaby. He hopped along slowly, the central hare wallaby. He didn’t run away fast, nothing. They used to hit it with a digging stick and a boomerang, even with a club, we used to hit it. The central hare wallaby is small, the rufous hare wallaby is bigger. There are no central hare wallabies today, fire massacred them all. 18 Walpajirri, nini Bilby, rabbit eared bandicoot Macrotis lagotis We used to follow the bilby’s path leading away. Maybe there would be a burrow there. We used to leave the two big ones in the burrow. We wouldn’t take the big ones home. We used to hit the little ones in the burrow. We hit them as we were digging along. He blocked his burrow. Aaah, underground? We used to dig along. Wait on now, there’s a hole now, there’s one there now, we used to pull him out. We choked him. Only bilbies block off their bur­rows. The meat is medicinal; it’s very good to eat bilbies. For colds. We used to cook them and cover them in the cooking trench (kilyirrpa). This is how we used to cook them: not for long, we cooked them just a little while, possums and bilbies. Jawinji, walpajirri, nini, ngarlaparaji, pingki-tawu-tawu are all the same animal. They cut off the white fluffy tail, only the white part on the tip of the tail. They bind it a little around a stick after threading it through, before the ceremony. Yes. Bilbies are in my country. Around Yankirrikirlangu. north-east from Alekarenge. Many used to live there long ago. 19 Pakuru, yurdukurru Golden bandicoot Isodon auratus We used to see many golden bandicoots a long time ago. They used to dig nests for them­selves. They used to stay in their nest. We used to step on them. Aaah, there’s some here! We used to hit the golden bandicoots on the ground. Maybe in the nest in the open, maybe by a tree, by a dogwood. We used to find their nests. We used to pull out the golden bandicoots, and then we killed them all like rabbits. Wrung their necks. We used to take out the guts before cooking them. These are golden bandicoots with small eyes and very small tails. 20 Kirlilpi, wardalyarri Desert bandicoot Parameles eremiana Desert bandicoots live in nests. We used to see tracks. Ah, a desert bandicoot is walking that way. We used to follow it, ah! There is a desert bandicoot here in the hole. It used to make a nest for itself, which it used to dig. It used to cover itself up with sand. We used to step on them with our feet, like this. We used to poke them with digging sticks. We used to push aside the nest with digging sticks. We used to pull them out. We used to eat meat, bandicoots. The golden bandicoot is big and good. The desert bandicoot is small, it used to run away and hide quickly. We used to chase it with dogs. It used to quickly run into a hole. 20 Yirdaji Pig footed bandicoot Chaeropus ecaudatus The pig footed bandicoot is another animal. It has a sharp nose like the bilby and the desert bandicoot. It’s lighter coloured. It builds itself a nest with sticks and with grass. Its feet, it has two claws. The pig footed bandicoots, they lived around the mulga scrub a long time ago. It used to live in a nest. It used to dig itself a nest which it used to cover up. After that we used to hear it in the grass. Keeping quiet we used to creep up on it, quietly, quietly… Goodness, here it is! It was fast, that one, we couldn’t catch it. It used to go into bilbies’ burrows. 21 Kutangka, kutangi, pardiki Central rock rat Zyomys pedunculatus The central rock rat is very furry and spotted, like a mouse but bigger, with a long tail, big crooked ears and a wide nose. It eats bush onions after digging them. The central rock rat lives in the hills and in a burrow in the sand dunes. It digs a big burrow that they stay in. It’s also meat. We ate them, little game, like mice but bigger. If I pull it out it might bite me, on both hands. It’s cheeky. We used to hit them quickly in the east, with digging sticks and stones, and sticks. Lots of central rock rats, another name is warrinji. I got Central rock rats in the watercourse when I worked as a stockman a long time ago, before I was an elder man. The Dreaming goes from Kumpu to Lander River. 22 Waturnkurdu Marsupial rat Rattus villosimus The marsupial rat is like a mouse but bigger and with long fur. It lives in the rocky hills, in the rock overhangs, and in the shade of tree trunks. It goes in under the grass. It comes out at night to eat. They play together when they come down to the ground. Many of them used to run around at night. 23 Wajalurra Greater stick nest rat Leporillus conditor The greater stick nest rat, builds a humpy for its little ones. It climbs trees. It goes in hol­low trees. The greater stick nest rat, it’s like a mouse, you know, but bigger, like the central rock rat. There used to be many of them a long time ago. Today there are none. But east and north of Alekarenge there might still be some. It lives among trees in the different country to the north. The greater stick nest rat, yes, it’s also meat. 24 Pujarr-pujarrpa Golden mole Nolorcytes typhlops The golden mole is a furry animal which is short and light coloured, which goes into the sand on the sand dunes and which emerges a long way away. Golden moles have no eyes; they’re blind, poor things! They just have a nose and they can smell. People find them at Nyirrpi. You don’t see them walking around, you will follow their tracks to where they went into the sand dunes. Golden moles go into the sand very quickly. They travel a long way un­der the sand. There are many of them only in the sand dunes; they’re not in the hills or the mulga scrub, no. They’re good to eat. Little meat. Around Mina Mina they waited until they saw lumps in the sand dune and then hit them. 25 Kana-karlumpayi, ngarti-kuturu Fat tailed mouse, dunnart Sminthopsis macroura The fat tailed mouse is like a little mouse, which has a tail like a hitting stick, long and fat. The fat tailed mouse, it has fur, with little ears. They sit in the burrows of barking spiders and they live in their homes in the spinifex country and the mulga forests. We used to eat them a long time ago around the spinifex country, where there were no kangaroos. They sit in humpies from sticks. We kill them. We find them around here, there are still many in the ground. The mother carries little ones on her back. Yuluputaji, kana-karlumpayi, names for the same one. 26 Nyalurti, jajina Crest tailed mouse Notomys alexis The little crest tailed mouse, little ones hop around like mice and they live in little burrows among the mulga trees. The crest tailed mouse is furry and has a long tail which has long black hair on the end. Many of them live in a burrow. They live together for company. This is how they live in spinifex country, in mulga, along creeks. Nyalurti, munyupurru, jajina, the same animal, three names. Jangalanti is the boy one. Many of them live there, helpless little crest tailed mice. The crest tailed mouse is clearly recognisable. It has many babies. 27 Wijala, witanjarri Desert mouse Pseudomys desertor The desert mouse is like a mouse but smaller, with a small short tail and small ears. They hop around in the spinifex country like the crest tailed mouse. They walk around at night. 28 Wijipardu, jungunypa Sandy inland mouse Pseudomys Hermannsburgensis The sandy inland mouse has a long skinny tail. It digs a big burrow for itself. Many of them live in a burrow. We used to eat many little game. We used to kill many of them in the bur­row to eat. Children dig them up for fun. They still live here in burrows. Wiji-parda-parda, wiji-pardu, jungunypa are the same animal, three names. This is the real bush mouse, small game for yapa, with bulging eyes and big ears. 29 Wijakuyu, minini Plains mouse Pseudomys Australis Wijakuyu, minini are two names, that little one. The sandy inland mouse is bigger. This plains mouse is very small. It also lives in a burrow that they dig for themselves very deep. It has big eyes, a long tail, and big ears. The evil plains mouse might enter a person, into the stomach. It eats the stomach like a burrow, then the person dies. 30 Yilingkirri, wulyu-wulyu Western chestnut mouse Pseudomys nonus The western chestnut mouse is also small, the sandy inland mouse is bigger. They live in a nest, in the grassland, by creeks in the banks. Its eyes bulge, its tail is long and skinny. We used to eat this small game. It digs into the bank. 31 Marrapardalypa, yanjipiri Inland bat, inland cave bat, long eared eat Marrapardalypa, yanjipiri, mirnti-parnu, murrakurri, ngarla-miny-minypa, many names for bats. Bats, they have a little bit of fur and we call them birds, those small, dark ones that fly around only at night and live inside caves. If you catch one, it might bite you with sharp teeth. They’re not meat for people, bats. Animals belonging to white people Animals belonging to white people are increasing in the bush. Animals belonging to yapa are few now. Bullocks and horses eat all the new green trees and grass in the bush. Foxes and cats and dogs kill lots of bush animals. In the past people used to light fires that burned only the spinifex. Today, there are big fires. Lots of the trees burn completely. Also animals which live in the trees and in the grass all burn up in the fire. 32 Puluku Bullock The bullock is big game and the meat is soft. They live around the mulga scrub. After shoot­ing them they cut them all up into little pieces, the head, the two shoulders, the stomach, the ribs, and the thighs. After that they give it to people. 32 Nantuwu, timana Horse Big horses live in the bush and around camps, and inside white peoples’ fences. A long time ago, horses used to drive bullocks together before sending them on trucks. 33 Kawatawara Camel Camels are very big and have a lot of hair. They live in the sandhill country and the spinifex country. People used to eat them as good meat at Nyirripi in the past. Camels drink all the water in the waterholes, taking it from other animals. 33 Maliki, jarntu Dog A dog is like a dingo and they live in people’s camps and with white people. They bark at night when someone comes. In the past, dogs used to be good hunters. They used to bite goannas, perenties, kangaroos, and many other game which they brought back in their mouths. Dogs are big and small, with lots of hair and little hair, and with big ears and with little ears. 34 Ngaya, minija Cat Bush-dwelling cats are big game. They live in spinifex country and in hollow trees. When we cook a cat we burn all the fur off of. We clean it with branches and we cook it under­neath the ashes until it’s done. After taking it out we cut it into small pieces and we eat the very good meat. Cat meat keeps colds away. 34 Tangkiyi Donkey Donkeys live around Willowra and Areyonga, lots of them. They used to live around Yuen­dumu. A white man shot them all. Donkeys are not cheeky. In the past they used to go with donkeys from Yuendumu to Willowra and to Papunya. Today children ride them for fun. At Willowra they walk from camp to camp. They eat other people’s food and everything. 35 Ngurr-ngurrpa Pig Pigs have a lot of meat on them and they have little hair. In the past they used to have pigs in a yard at 4 Mile, which they used to shoot for meat. Today white people have them far away in a building and they cut the meat into little pieces for us to buy. 35 Nanikutu, pilikutu Nanny goat, billy goat Nanny goats live on farms far away. White people have them. Many live around hills. They used to have many nanny goats at Wayililinpa and at Wakurlpa in the past. Those billy goats are cheeky. 35 Mujunyku Rabbit Rabbits have a lot of fur and we eat their very good meat. Rabbits dig very big, very deep burrows for themselves. After people dig them out, we cook them just like cats. 36 Jiipi Sheep Sheep are good meat which we buy in the shop. We see many sheep far away in the south. White people have them for meat and they cut the fur for clothing. 36 Jungunypa Mouse This is a white people’s mouse which lives in camps and in houses and in people’s stuff. It has small eyes, small ears. And they smell bad. They eat holes in clothes. 36 Pujuma Fox Foxes live around Alice Springs and in the south. Foxes live where lots of rabbits live. In the Wakulyarri -Black footed rock wallaby -http://www.bbc.co.uk/nature/life/ -Rock-wallaby Marlu -Kangaroo -http://museumvictoria.com.au Kanyarla - Euro - http://animalloveu.blogspot.com.au/2014_01_01_archive. Kurrurungku -Nail tail wallaby -www.oceanwideimages.com - http://www.australianwildlife.org - http://www.lochmantransparencies.com Jajirdi - Northern Quoll -www.bushheritage.org.au Janganpa -Brush tail possum -en.wikipedia.org Purdaya -Burrowing Bettong -www.flickr.com - theconversation.com - www.arkive.org Purdujurru -Brush tailed Bettong - sisari.blog.rs - www.arkive.org Warnapari -Dingo -www.agric.wa.gov.au - www.localsearch.com.au pixgood.com - Yinarlingi -Echidna -pixgood.com Mala -Rufous Hare Wallaby -en.wikipedia.org/wiki/Rufous_hare-wallaby -phys.org Wampana -Spectacled Hare Wallaby -en.wikipedia.org/wiki/Spectacled_hare-wallaby Yamarri -Central Hare Wallaby -www.thefreedictionary.com/Hare+kangaroo Walpajirri -Bilby - http://www.arkive.org/greater-bilby/macrotis-lagotis/ - http://www.arkive.org/greater-bilby/macrotis-lagotis/image-G114857. Pakuru -Golden Bandicoot -www.arkive.org/golden-bandicoot/isoodon-auratus/ - www.educatingoptions.com.au/galleryD/Golden-Bandicoot - - www.arkive.org/ Young-golden-bandicoots Kirlilpi -Desert Bandicoot - www.endangered-animals.com.au/endangered-animals_pics/bandicoot_c2.jpg Yirdaji - Pig footed Bandicoot -www.filin.vn.ua Kutangka -Central Rock Rat -www.arkive.org › Species › Mammals › Central rock-rat - www.arkive.org › Species › Mammals › Central rock-rat Purdaya -Burrowing Bettong -www.flickr.com - theconversation.com - www.arkive.org Purdujurru -Brush tailed Bettong - sisari.blog.rs - www.arkive.org Warnapari -Dingo -www.agric.wa.gov.au - www.localsearch.com.au pixgood.com - Yinarlingi -Echidna -pixgood.com Mala -Rufous Hare Wallaby -en.wikipedia.org/wiki/Rufous_hare-wallaby-phys.org Wampana -Spectacled Hare Wallaby -en.wikipedia.org/wiki/Spectacled_hare- wallaby Yamarri -Central Hare Wallaby -www.thefreedictionary.com/Hare+kangaroo Walpajirri -Bilby - http://www.arkive.org/greater-bilby/macrotis-lagotis/ - http://www.arkive.org/greater-bilby/macrotis-lagotis/image-G114857. Pakuru -Golden Bandicoot -www.arkive.org/golden-bandicoot/isoodon­auratus/ - www.educatingoptions.com.au/galleryD/Golden-Bandicoot www.arkive.org/Young-golden-bandicoots Kirlilpi -Desert Bandicoot - www.endangered-animals.com.au/endangered-animals_pics/bandicoot_c2.jpg Yirdaji - Pig footed Bandicoot -www.filin.vn.ua Kutangka -Central Rock Rat -www.arkive.org › Species › Mammals › Central rock-rat - www.arkive.org › Species › Mammals › Central rock-rat Waturnkurdu -Marsupial Rat -www.abc.net.au - www.gettyimages.ae - pata matapraneel.blogspot.com Wajalurra -Stick nest Rat -www.abc.net.au - www.lochmantransparencies.com- http://www.dpaw.wa.gov.au/images/documents/plants-animals/animals/animal_ profiles/greater-stick-nest-rat_2012.pdf Pujarr-pujarrpa -Golden Mole - www.life.umd.edu - www.ardea.com - www.archive.com - www.australiangeographic.com.au Kana-karlumpayi -Fat tailed Mouse - Yuendumu Rangers, CLC, -search.ppsimages.co.jp - carnivoraforum.com Nyalurti -Crest tailed Mouse -www.oceanwideimages.com - www.amazingamazon.com.au - www.flickr.com - http://landforwildlifealicesprings.blogspot.com.au/2012_02_01_archive. - proof.arkive.org Wijala -Desert Mouse -www.2thenorth.com - https://www.flickr.com/photos/ingirumimusnocte/7970192478/ Wijipardu / Jungunypa -Sandy Inland Mouse - www.flickr.com -http://whalesharks.live org.au/teach/Media/ Images/ - www.environment.nsw.gov.au/...- museumvictoria.com.au Minini / Wijakuyu -Plains Mouse -https://www.flickr.com/photos/central australia/sets/ -http://whalesharks.live org.au/teach/Media/ Images/ - www.environment.nsw.gov.au/...- museumvictoria.com.au Yuluputaji - Western chestnut mouse -http://www.pbase.com/image/-105940486 wildlifeimages. com.au/Rohan Clarke Marrapardalypa -Bat -www.sydneybats.org.au - landforwildlifealicesprings. blogspot.com - http://landforwildlifealicesprings.blogspot.com.au/2012_02_01_archive. - proof.arkive.org Puluku - Bullock - outbackart-maggi.blogspot.com Nantuwu - Horse - Kawatawarra - Camel Maliki - Dog - Rachael O’Connell Ngaya - Cat - www.aridrecovery.org.au Tangkiyi - Donkey - www.mla.com.au Ngurr-ngurrpa - Pig - animals.pawnation.com Nanukutu - Nanny goat - www.digitaljournal.com Mujunyku - Rabbit -www.focusonnature.com/MammalsArizonaTours.htm Jiipi -Sheep - socgen.ucla.edu Puwujuma - Fox - australiannature.com